Porfir – skała magmowa o unikatowej strukturze

Porfir to ciekawa skała magmowa o unikalnej strukturze porfirowej, która jest nie tylko wizualnie bardzo atrakcyjna, ale także niezwykle trwała. Znany ze swojej odporności na ścieranie i warunki atmosferyczne porfir od wieków jest cenionym materiałem w rzeźbiarstwie budownictwie oraz architekturze. Przeczytaj, czym charakteryzuje się porfir, do czego jest stosowany, jakie może mieć kolory i które kopalnie znane są jego wydobycia.

Porfir – co to za kamień

Terminu porfir używa się do określenia twardych skał magmowych, które mają charakterystyczną strukturę porfirową, wyróżniającą się widocznymi kryształami najczęściej kwarcu lub skaleni, (zwanych fenokryształami) zawartymi w drobnoziarnistej masie skalnej (nazywanej macierzą). Taka struktura porfirowa tych kamieni naturalnych jest wynikiem procesu krzepnięcia magmy, która tworzy się z topienia skał głęboko pod powierzchnią Ziemi. 

Podczas gdy magma wydobywana jest na powierzchnię lub zastyga ona w obrębie skorupy ziemskiej, rozpoczyna się proces krystalizacji porfiru. W jego początkowej fazie formują się mikroskopijne kryształy różnych minerałów, takich jak kwarc czy mika. Następnie w miarę ochładzania się magmy, kryształy te powiększają się i tworzą fenokryształy, które są znacznie większe od innych znajdujących się w matrycy.

Dawniej określenie porfir pochodzące z greckiego „porfira”- purpura, dotyczyło skał o charakterystycznym purpurowym kolorze. Dziś nazwa ta odnosi się do skał magmowych kamieni ze strukturą porfirową, a ich  kolor może się różnić w zależności od składu mineralnego i regionu, z którego pochodzą. Najczęściej spotykane w są odcienie czerwieni, fioletu, zieleni, czerni i brązu.

W starożytności porfir, z powodu dużej twardości i wytrzymałości, a także trudności w obróbce był używany przede wszystkim do tworzenia posągów władców. Współcześnie, ze względu na jego niewielkie złoża, porfir nie jest już tak powszechnie stosowany w budownictwie oraz architekturze  znajduje i zastosowanie głównie w miejscach, które są narażone na duże obciążenia, takich jak elementy konstrukcyjne budynków czy nawierzchnie wymagające dużej trwałości. Najczęściej można go spotkać w formie kostki brukowej, elewacji lub płyt nagrobkowych.

Charakterystyka i rodzaje porfiru

Charakterystyczna struktura porfirowa skał magmowych jest efektem obecności fenokryształów zanurzonych w drobnoziarnistej matrycy, które mogą różnić się kształtem i kolorem w zależności od składu chemicznego magmy, z której się wykształciły. Wyróżniamy następujące rodzaje porfirów:

• porfir kwarcowy – zawiera duże ilości kryształów kwarcu, co nadaje mu wyjątkową twardość i odporność na ścieranie. Z tego względu stosuje się go na powierzchniach wymagających dużej wytrzymałości, takich jak posadzki przemysłowe, schody oraz jako elementy fasadowe w budynkach. Kamień ten może mieć różne kolory- od jasnoszarej do różowej barwy;
• porfir skaleniowy – w swojej strukturze ma przewagę skaleni, dzięki czemu posiada szeroką gamę barw, od beżu po intensywne odcienie czerwieni. Porfir skaleniowy jest ceniony w architekturze za swoje estetyczne walory i stosowany jest do produkcji różnych elementów takich jak słupy, balustrady oraz jako materiał elewacyjny;
• porfir andezytowy – ten rodzaj porfiru charakteryzuje się obecnością fenokryształów plagioklazu i piroksenów. Ze względu na swoją trwałość i odporność na warunki atmosferyczne porfir andezytowy stosowany jest szczególnie w budownictwie drogowym oraz wykorzystywany jest jako kamień elewacyjny. Ma on zazwyczaj ciemniejszą barwę, od szarej do czarno-zielonej;
• porfir ryolitowy – zawiera w sobie mieszankę dobrze wykształcony kryształów kwarcu, skaleni oraz biotytu, dzięki czemu zawdzięcza ciekawy wygląd. Porfir ryolitowy jest popularny w rzeźbiarstwie oraz jako dekoracyjny kamień w architekturze, gdzie jest szczególnie ceniony za swoje bogate, żywe barwy i wzory;
• porfir bazaltowy – jest to ciemny kamień z małymi, ale widocznymi fenokryształami skaleni, oliwinu lub piroksenów. Porfir bazaltowy jest wykorzystywany przede wszystkim jako materiał na kostkę brukową.

Choć tekstura konkretnego porfiru może być różna, (od bardzo drobnoziarnistej po gruboziarnistą), co przede wszystkim wpływa na jego wygląd, to wszystkie rodzaje porfiru są niezwykle wytrzymałe i odporne na działanie czynników zewnętrznych. Dzięki czemu są one idealnym materiałem kamieniarskim doskonałym do zastosowania w trudnych warunkach zewnętrznych.

Wydobycie porfiru w Polsce

W Polsce, wydobycie porfiru ma długą tradycję,  a ośrodkami znanymi z eksploatacji tej skały magmowej są kopalnie Zalas, Goryce i Miękinia.

Kopalnia Zalas jest to duży kamieniołom, który znajduje się w województwie małopolskim w gminie Krzeszowice. Historia tej kopalni sięga początków XX wieku, co sprawia, że jest to jedna z dłużej działających kopalń tego typu w Polsce. Porfir z Zalasu słynie z odporności na działanie czynników atmosferycznych oraz jest uznawany za materiał ekologicznie czysty. Kopalnia Zalas eksploatuje porfir na potrzeby drogownictwa, kolejnictwa, budownictwa oraz tworzenia elementów małej architektury. Produkowane tu kruszywo spełnia rygorystyczne wymagania norm europejskich, co świadczy o jego wysokiej jakości.

Zlokalizowana w południowej Polsce, kopalnia porfiru Goryce, choć jest mniej znana niż kamieniołom w Zalasie, to również stanowi ważny punkt na mapie polskiego przemysłu kamieniarskiego. Porfir z kopalni Goryce charakteryzuje się unikalnymi właściwościami fizycznymi, w tym wysoką wytrzymałością na ściskanie oraz mrozoodpornością, co sprawia, że jest idealnym materiałem elewacyjnym. Ponadto dzięki swojej naturalnemu wyglądowi porfir z Goryc jest również ceniony w projektach renowacyjnych, gdzie niezwykle istotne jest zachowanie historycznego charakteru budowli.

Kolejną miejscowością znaną z wydobycia porfiru jest znajdująca się w województwie małopolskim Miękinia. Porfir zaczęto tu wydobywać już w XVIII wieku, głównie na potrzeby lokalnych mieszkańców. W XIX wieku, kiedy skala wydobycia znacząco wzrosła, kamieniołom stał się własnością czesko-niemieckiej firmy Hermana Kulki. W kopalni zostało wówczas zmodernizowane wydobycie i wprowadzono mechanizację, w postaci maszyn parowych takich jak: młyny, kruszarki oraz kolejki wąskotorowe. W 1908 roku, aby usprawnić transport kamienia, zbudowano nawet kolejkę linową. Do roku 1918, (kiedy kamieniołom przeszedł w ręce samorządu), w Miękinię roczne wydobycie wynosiło nawet 230 tysięcy ton. Wydobycie w kopalni kontynuowano w okresie międzywojennym oraz podczas II wojny światowej, lecz po wojnie, w 1975 roku, kopalnię zamknięto z powodu wyeksploatowania złoża. Obecnie w Miękini czynna jest kopalnia wydobywająca wapień.

Podsumowując, porfir podobnie jak bazalt jest skałą magmową o dużej odporności i wytrzymałości oraz ciekawym wyglądzie Charakterystyczna struktura porfirowa z widocznymi fenokryształami, osadzonymi w drobnoziarnistej matrycy, nadaje mu unikatowy wygląd, czyniąc go popularnym wyborem w projektach architektonicznych i budowlanych na całym świecie. Obecnie porfir jest wykorzystywany między innymi jako materiał na elewację, kostkę brukową oraz płyty nagrobkowe. W starożytności porfir był cenionym materiałem rzeźbiarskim, a dzięki jego wytrzymałości możemy podziwiać dzieła starożytnych rzymian do dzisiaj.